Select a challenge
Menu
Van smartphones en fietsen tot matrassen, isolatie, zonnepanelen of levensreddend medisch materiaal: kunststoffen hebben uitzonderlijke en veelzijdige eigenschappen die onze levenskwaliteit verhogen en ons energieverbruik verlagen. Toch kunnen we niet ontkennen dat kunststoffen in het maatschappelijk debat vaak onder vuur liggen en er nog te veel plastic afval in het milieu terechtkomt. En als er een plek is waar kunststoffen niet thuishoren dan is dat in onze bossen en bermen, rivieren en oceanen.
Kunststoffen hebben uitzonderlijke en veelzijdige eigenschappen die onze levenskwaliteit verhogen en ons energieverbruik verlagen
Moeten we kunststoffen daarom aan de kant schuiven als niet duurzaam? Zijn we dan wel zeker dat eventuele alternatieven effectief een lagere milieu-impact hebben? Dienen we niet eerder in te zetten op extra inspanningen om plastics uit het milieu te houden, zowel in België als op mondiaal vlak? En op de ontwikkeling van nieuwe recyclagetechnologieën en -infrastructuur om van kunststoffen de gangmakers te maken van een circulaire economie?
Laat ons beginnen bij het begin. Kunststof of ‘plastiek’ is een verzamelnaam voor een hele brede familie aan materialen. Net zoals metaal een verzamelnaam is voor ijzer, koper, zink, kobalt, aluminium, enzovoort. Net als bij metalen heeft elk van die kunststofmaterialen unieke en verschillende eigenschappen, afhankelijk van hun chemische structuur, hun vormgeving of de combinatie met bepaalde stoffen die worden toegevoegd om de kunststof soepeler, lichter, kleurvaster of hittebestendiger te maken.
In tegenstelling tot metalen die van nature in de aardkorst voorkomen, zijn de meeste kunststoffen door de mens gemaakt of synthetisch, met uitzondering van een aantal biopolymeren. Sinds de ontdekking van kunststoffen begin vorige eeuw worden ze gebruikt in een zeer brede waaier aan toepassingen. Naargelang de vraag van de consument werd gesleuteld aan de chemische samenstelling om optimaal te kunnen beantwoorden aan nieuwe maatschappelijke noden.
Zo vervangen kunststoffen vaak schaarse materialen zoals koper in leidingen, of zijn ze in veel gevallen een duurzamer alternatief voor natuurlijke grondstoffen als ivoor of katoen. Kunststoffen zijn ook heel wat lichter dan materialen zoals staal of glas, waardoor ze in de automobielsector of verpakkingsindustrie helpen om de CO2-voetafdruk te verminderen. Net zo goed vormen ze een geschikt vervangmiddel voor zorgwekkende materialen zoals lood in waterleidingen.
Het zijn ook uitstekende elektrische isolatoren en worden daarom veelvuldig benut als omhulsel van elektrische kabels. Ook in thermische isolatie zijn ze erg performant waardoor kunststoffen in bouwproducten vele malen meer CO2 helpen uitsparen dan wat nodig is om ze te produceren. Door hun prima barrière-eigenschappen zijn ze gegeerd in steriele, medische applicaties of in voedselverpakkingen waar ze de levensduur van voedingswaren helpen verlengen. In hernieuwbare energie spelen ze eveneens een belangrijke rol en verhogen ze de efficiëntie van zonnepanelen en windturbines, bijvoorbeeld door de wieken sterker en langer te maken.
In al deze toepassingen bieden kunststoffen oplossingen om bij te dragen aan de realisatie van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen of Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties. Geen wonder dus dat deze materialen zo wijd verspreid gebruikt worden. Zo ontwikkelde België zich in Europa tot een van de belangrijkste productiecentra voor tal van polymeren en geavanceerde kunststofverwerking.
Waar loopt het dan fout? Na het gebruik, maar soms ook bij het ontwerp van een product. In een tijdsgeest van overconsumptie is lange tijd te weinig stilgestaan bij de groeiende afvalberg en de nood aan recycleerbaarheid. Ook vandaag komen nog te veel waardevolle materialen na hun gebruiksfase bij het restafval terecht, of erger nog, eindigen ze als zwerfvuil. In Europa wordt gemiddeld nog een kwart van het kunststofafval gestort. In ons land is dit gelukkig niet langer toegelaten.
Een groot deel van de wereldbevolking heeft daarentegen helemaal geen toegang tot een degelijk afvalophalingssysteem zoals wij dat allemaal kennen. Daarom engageerden tal van bedrijven uit de kunststofketen zich in ‘The Alliance to End Plastic Waste’. In samenwerking met lokale gemeenschappen investeert dit initiatief in de ophaling, sortering en recyclage van gebruikte kunststoffen, vooral in die landen waar de nood het hoogst is. Door te vermijden dat plastic afval er in de natuur terechtkomt, pakken we de problematiek van de plastic soup en microplastics bij de bron aan.
Vernieuwende stofzuiger verwijdert historische vervuiling met plastic pellets in Antwerpse haven
In België dragen alle verpakkingsverantwoordelijken via initiatieven als Mooimakers en BeWapp bij aan de opruiming van plastic en ander zwerfvuil. Fost Plus zet volop in op de selectieve inzameling van PMD-afval buitenshuis, zoals in stations, luchthavens maar ook bij bedrijven. Ook de kunststofproducenten en -verwerkers ondernemen zelf actie. Om te vermijden dat kunststofkorrels of -pellets accidenteel in de natuur belanden, engageren bedrijven zich in het Operation Clean Sweep (OCS)-programma. Dit is een vrijwillig initiatief dat via een combinatie van preventieve en curatieve maatregelen wil voorkomen dat kunststofkorrels bij de productie, opslag, verwerking of transport ongewild in het milieu terechtkomen.
Samen met Valipac op weg naar 100% traceerbaarheid en recyclage van bedrijfsmatige kunststofverpakkingen
Om economische redenen werd Europees kunststofverpakkingsafval, zoals gebruikte folies, ook te lang voor verwerking verscheept naar Zuidoost-Azië. Terechte kritiek op bepaalde dubieuze praktijken heeft ertoe geleid dat de Belgische industrie zijn verantwoordelijkheid opneemt. Valipac, het beheersorganisme voor bedrijfsafval, is er als eerste in Europa in geslaagd om de export van bedrijfsmatig kunststofverpakkingsafval gedetailleerd in kaart te brengen. Wat blijkt? Lang niet alle plastic afval wordt naar Azië of Turkije getransporteerd.
Maar de ambities liggen hoger. In een circulaire economie moeten we streven naar 100% traceerbaarheid en maximale recyclage binnen Europa. Het Europees actieplan voor Circulaire Economie heeft een dubbele doelstelling: minder nieuwe grondstoffen aanboren en het energiegebruik beperken. Omdat we in Europa maar over een beperkte hoeveelheid grondstoffen beschikken, gaat het erom de waarde van die materialen zo lang mogelijk te behouden aan een zo hoog mogelijke kwaliteit.
Het Europees actieplan voor Circulaire Economie heeft een dubbele doelstelling: minder nieuwe grondstoffen aanboren en het energiegebruik beperken. Omdat we in Europa maar over een beperkte hoeveelheid grondstoffen beschikken, gaat het erom de waarde van die materialen zo lang mogelijk te behouden aan een zo hoog mogelijke kwaliteit.
Daarbij gaat het niet enkel om de recyclage van materialen uit afval, maar ook over de inzet van alternatieve, hernieuwbare of circulaire grondstoffen, het verminderen van het materialengebruik in het algemeen en het maximaal hergebruiken van voorwerpen. Hier komt de grote troef van kunststoffen in beeld. Het zijn uiterst performante en tegelijk bijzonder lichte materialen. Hierdoor kan je met een minimum aan materialengebruik een maximum aan resultaat boeken. Denk maar aan de sterke lichtgewichtmaterialen die auto’s of vliegtuigen minder zwaar maken, waardoor ze minder verbruiken.
Hoewel deze voordelen vaak erkend worden, blijven kunststofmaterialen kampen met een hardnekkig imagoprobleem en zijn ze voor velen symbool geworden voor de wegwerpmaatschappij. Nochtans is de recyclage van kunststoffen in ons land de voorbije vijftien jaar met meer dan de helft toegenomen, maar net als elders in Europa stagneert de recyclagegraad rond de 30 tot 35%. Dat is inderdaad nog niet vergelijkbaar met de recyclagecijfers van papier of glas.
Toch moeten we beducht zijn dat we geen appels met peren gaan vergelijken. De diversiteit van kunststoffen én de diversiteit in toepassingen zijn namelijk veel groter dan bij andere materialen. Er zijn vier belangrijke aspecten die in dit opzicht meer aandacht verdienen:
Het is alvast een goede zaak dat in België sinds kort, via de uitbreiding van de blauwe zak, nagenoeg alle types kunststofverpakkingen voor recyclage opgehaald worden, zoals het zakje van je salade, de folie rond je energiereep of de kunststofverpakking die 6 flessen frisdrank samenhoudt. Dit is van primordiaal belang: enkel wat niet in het restafval terechtkomt, kan opnieuw als grondstof ingezet worden. Dit heeft er ook voor gezorgd dat er in ons land belangrijke investeringen in nieuwe sorteerinstallaties gebeurden.
Toch zal het net zo belangrijk zijn om naast verpakkingen ook andere gebruikte kunststofvoorwerpen te recycleren om zo de inzet van nieuwe grondstoffen maximaal te vermijden. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. In bouwtoepassingen gaat het bijvoorbeeld om voorwerpen met een lange levensduur van tientallen jaren. Die bevatten mogelijk bepaalde stoffen die vandaag niet langer gebruikt mogen worden of door veroudering is de kwaliteit van het materiaal te veel achteruitgegaan om het nog via mechanische recyclage te kunnen verwerken.
Dit betekent niet dat we die materialen aan het einde van hun levensduur zomaar moeten verbranden. Er zijn duurzamere alternatieven in de vorm van opkomende recyclagetechnologieën, zoals fysische en chemische recyclage. In tegenstelling tot mechanische recyclage worden kunststoffen hierbij niet vermalen, maar selectief opgelost of opnieuw afgebroken tot hun oorspronkelijke bouwstenen. Dit maakt het mogelijk om meerlagige materialen van elkaar te scheiden en te recycleren, onzuiverheden en ongewenste stoffen te verwijderen en kunststofafval om te zetten in grondstoffen voor nieuwe kunststoffen of voor gebruik in de chemie-industrie.
De permanente aanvoer van gerecycleerd kunststofmateriaal aan een constante hoge kwaliteit en in voldoende ruime hoeveelheden is de belangrijkste randvoorwaarde om de circulaire ambities te realiseren.
Beide innovatieve recyclagetechnologieën bieden mogelijkheden om gebruikte kunststoffen die momenteel zogenaamd ‘niet-recycleerbaar’ zijn toch opnieuw te recycleren. Dit gebeurt bovendien aan een hoogstaande kwaliteit die evenwaardig is aan virgin materials of primaire grondstoffen. Daardoor kunnen deze gerecycleerde kunststoffen ingezet worden in toepassingen die aan strikte veiligheidsnormen en kwaliteitseisen moeten voldoen, zoals voedselverpakkingen of medische applicaties.
Echt hoogwaardige recyclage dus. Die kwaliteit is uiterst belangrijk voor kunststofverwerkers om het gebruik van recyclaat op grote schaal te laten doorbreken en tegelijk te blijven beantwoorden aan de steeds strengere Europese productregels. De permanente aanvoer van gerecycleerd kunststofmateriaal aan een constante hoge kwaliteit en in voldoende ruime hoeveelheden is de belangrijkste randvoorwaarde om de circulaire ambities te realiseren.
Chemische recyclage biedt ook mogelijkheden om complexe materiaalstromen zoals gemengd plastic afval – wat vandaag in belangrijke mate naar andere continenten wordt uitgevoerd en daar meestal laagwaardig wordt gerecycleerd– binnen de Europese grenzen te houden en hier op te waarderen. Om dit op een economisch rendabele manier te doen, zal het van cruciaal belang zijn om voldoende schaalgrootte te creëren. Dit impliceert dat kunststofafval binnen de Europese Unie op eenvoudige wijze moet kunnen getransporteerd worden tussen de verschillende lidstaten.
België is hiervoor bijzonder goed gepositioneerd, met zijn centrale ligging, belangrijke aanvoerhavens, geïntegreerde chemiecluster en sterke concentratie aan kunststofverwerkers. Daarnaast is het ook van belang dat overheden chemische recyclage erkennen als een volwaardige recyclagetechniek, complementair aan mechanische recyclage, en deze technologie ook mee in rekening brengen in de recyclagepercentages en in de rapportage over het aandeel gerecycleerde kunststoffen dat wordt gebruikt in nieuwe voorwerpen.
Een andere belangrijke uitdaging ligt bij de recyclage van zogenaamde thermoharders, die niet via mechanische recyclage verwerkt kunnen worden. Belgische bedrijven lopen mee voorop in de ontwikkeling van nieuwe recyclagetechnologieën voor polyurethaanschuimen. In combinatie met het nieuwe systeem voor de inzameling en verwerking van oude matrassen, Valumat, kan dit de Belgische kunststofindustrie op de kaart zetten als koploper in circulariteit van dergelijke materialen.
De circulaire economie houdt een paradigmaverschuiving in van afval naar materialen. Vroeger lag de nadruk op preventie en recyclage van afval. In een circulaire economie verschuift de focus naar het vermijden van het gebruik van nieuwe grondstoffen en de incorporatie van gerecycleerd materiaal in nieuwe producten. We moeten met andere woorden loskomen van een afvalgeoriënteerd denkkader dat gefixeerd is op de recyclagegraad en evolueren naar ecosystemen waarin materiaalkringlopen centraal staan en het vermeden grondstoffenverbruik de nieuwe maatstaf wordt.
We moeten met andere woorden loskomen van een afvalgeoriënteerd denkkader dat gefixeerd is op de recyclagegraad en evolueren naar ecosystemen waarin materiaalkringlopen centraal staan en het vermeden grondstoffenverbruik de nieuwe maatstaf wordt.
Dat vereist ook een aangepast wettelijk kader. De inzet van recyclaat wordt nog te vaak belemmerd door de huidige wetten, normen, bestekken of specificaties die in veel gevallen nog altijd het gebruik van kunststofrecyclaat verbieden. Wanneer het herwonnen materiaal aan dezelfde technische vereisten en kwaliteitseisen voldoet als virgin grondstoffen, is er geen enkele reden om deze belemmering in stand te houden.
Ook bij het productontwerp wordt soms te weinig stilgestaan bij de impact van het design, de materiaalcombinaties, de kleurkeuzes en de ontmantelbaarheid in functie van de recyclage en hervalorisatie van deze materialen na hun gebruik. Meer samenwerking en informatiedoorstroming in de ganse industriële waardeketen, van producent tot afvalverwerker, zal cruciaal zijn om duurzame kunststoffen en circulaire producten te ontwerpen, maken, hergebruiken en recycleren. Om zo te komen tot de meest duurzame en objectieve materiaalkeuzes, gebaseerd op levenscyclusanalyses die de milieu-impact van verschillende materialen doorheen hun ganse levensduur tegen elkaar afwegen.
Kunststoffen zijn waardevolle materialen die onmisbaar zijn voor onze levenskwaliteit. Het is dankzij isolatie en lichtgewichtmaterialen uit kunststof dat we onze gebouwen en ons transport klimaatvriendelijker maken. De recyclage van kunststoffen zit in stijgende lijn, maar het kan en moet nog beter. Chemische recyclage kan daarbij een deel van de oplossing zijn, maar ook de wettelijke drempels moeten weggewerkt worden. Zo integreren we kunststoffen in de circulaire economie.
